Istorijat

O Fakultetu

Znanja iz različitih filoloških disciplina u srpsku kulturnu riznicu pohranjuju se – u nekim vremenima neprekidno i sistematski, u nekim drugim pak sporadično i sa dugotrajnim prekidima – još od srednjega veka, zlatnog veka srpske pismenosti i književnosti.

Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu otuda, zahvaljujući upravo oblasti znanja čijim se negovanjem i razvojem bavi, ima duboke korene i svest o dugom trajanju.

Tradicija

Moderna prosveta sa institucionalizovanim školstvom u Srbiji datira iz Karađorđevog doba i jedan je od ključnih instrumenata nacionalnog i političkog preporoda srpskog naroda na početku XIX veka. U same temelje te i takve prosvete uzidani su i počeci organizovanog rada na širenju znanja iz filoloških disciplina.

Svoje slovo učenicima pri otvaranju Velike škole u Beogradu 1808. godine prezaslužni srpski prosvetitelj, prvi „popečitelj prosveštenija narodnjeg” (ministar prosvete), Dositej Obradović započinje: „Bog preblagi i mnogomilostivi izbavlja zemlju našu i ljubimo otečestvo naše od sužanstva turskoga, a mi valja da se staramo da izbavimo dušu našu od sužanstva duševnoga, to jest od neznanja i od slepote uma”…

Među učenicima te ustaničke Velike škole za istoriju srpske kulture biće naročito dragocen jedan od nastavljača Dositejeve borbe protiv „sužanstva duhovnoga” – Vuk Stefanović Karadžić. Mnogo godina kasnije on je ostavio svedočanstvo da su „momčad koja su već znala čitati i pomalo pisati” u toj školi-začetnici, pored opšte istorije, geografije, osnova prava, fizike, „računa”, učila i – nemački jezik. Iako koncipirana kao opšta srednja i, ujedno, viša stručna škola, ova ustanička institucija udarila je – osim nastavi maternjeg jezika – i temelj nastavi stranih filologija u Srbiji.

Prva Velika škola potrajala je samo do 1813, deleći sudbinu Karađorđeve Srbije. Pod istim imenom ponovo je mogla biti otvorena tek posle više od četvrt veka: 1830. Pod imenom Gimnazije, opet prve u Srbiji, ta je škola krajem 1833. iz Beograda preseljena u Kragujevac, tadašnji prestoni grad kneza Miloša. I u Gimnaziji se, prirodno, dosta mesta izdvajalo filološkim predmetima. Prema jednom izveštaju iz 1836, u I razredu predavala se srpska gramatika, u II slovenska gramatika (staroslovenska) i srpska sintaksa, a u IV – „pojetika” i stilistika.

Istorija visokog školstva u Srbiji u potpunijem smislu reči započinje 1838. godine, kada je knez Miloš u pismu novouspostavljenom Popečiteljstvu prosveštenija izrazio dobru volju za kragujevačku gimnaziju „na stepen Liceuma vozvisiti”. Licej je osnovan u Kragujevcu već u oktobru 1838. godine, i to pod službenim nazivom Liceumъ Knяžestva Cepbie.

Na predlog prosvetnih vlasti iz 1839, odlučeno je da se „pored nemačkog jezika, koji se u svima klasama Liceuma i Gimnazije predaje, i francuski jezik u Liceumu predavati otpočne”. Time je zakonski utemeljena nastava stranih jezika.

Organizaciju Liceja, preseljenog u međuvremenu u Beograd, propisalo je tek Ustrojenije javnog učilišnog nastavlenija (1844), doneto za vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića. Po tom aktu, „Liceum ili Veliko učilište” ima dva „oddelenija” (fakulteta): „jedno za nauke filosofijske, a drugo za pravoslovije” (pravo). „Oddelenije filosofijsko” na obema godinama predviđa nastavu iz francuskog jezika, na prvoj godini, pored ostalih predmeta, „opštu filologiju”, a na drugoj – „filologiju slovensku, sa obzirom na estetiku”.

Posebnim Ustrojenijem iz 1853. Licej dobija još jedno odeljenje: „jestestvoslovno-tehničesko” (prirodno-tehničko), a „filosofijsko” je pretvoreno u „opšte”.

Zakonom o ustrojstvu velike škole (akademije) godine 1863, koji je proglasio knez Mihailo, stvoreno je, na temeljima Liceja, „naučno zavedenje za višu i stručnu izobraženost” koje se sastojalo opet od triju fakulteta: filozofijskog, tehničkog i pravnog. Novoosnovana Velika škola uselila se s jeseni u novu prostranu zgradu koju je kapetan Miša Anastasijević poklonio „svom otečestvu” – zdanje u kojem se danas nalazi Rektorat Univerziteta u Beogradu i delovi Filozofskog i Filološkog fakulteta.

U nastavnom planu (najpre trogodišnjeg) „filozofijskog” fakulteta Velike škole našle su se široko postavljena opšta filologija, „opšta istorija literature, s naročitim pogledom na literaturu Slavena i Srba”, a zatim „objasnjavanje latinski klasika” i „literatura i objasnjavanje francuski klasika”.

Velika škola je s vremenom rasla, razvijala se i osposobljavala u nastavnom i naučnom pogledu, što se pozitivno odražavalo na celokupnu njenu fizionomiju, pa i unutrašnju organizaciju. Zakonskim uredbama iz 1873. Filozofski fakultet podeljen je na dva odseka: Filološko-istorijski i Prirodno-matematički. Istu materiju regulisale su nove izmene i dopune zakona o Velikoj školi 1880, kao i 1896, kada je Filološko-istorijski odsek Filozofskog fakulteta podeljen još na dva: Lingvističko-literarni i Istorijsko-geografski.

Stvaranjem Lingvističko-literarnog odseka Filozofskog fakulteta filološke studije u Srbiji u punom smislu reči postaju visokoškolska specijalizacija. O tome rečito govori već i sam pregled stručnih predmeta ovoga odseka: srpska i slovenska filologija, istorija srpske i jugoslovenske književnosti, latinski i grčki jezik i književnost, francuski i nemački jezik i književnost, teorija književnosti.

Uredbom iz 1900. manje ili više definisane katedre Filozofskog fakulteta udružile su se u seminare, a predmeti su grupisani u specijalizovane profile. Od 11 studijskih grupa četiri su bile filološke.

Filološke studije na Beogradskom univerzitetu (1905–1960)

Na početku XX veka, naročito posle majskog prevrata 1903, stekli su se svi uslovi da Velika škola preraste u dugo, još od polovine XIX veka, željeni srpski univerzitet. Zakonom o Univerzitetu, koji je zamišljen „kao najviše samoupravno telo za višu stručnu nastavu i za obrađivanje nauka”, predviđeno je pet fakulteta: uz dotadašnja tri sa Velike škole, još bogoslovski i medicinski.

Filozofski fakultet, sa nešto manjim brojem nastavnika i racionalnijom strukturom, ponudio je 15 studijskih grupa, od čega 5 – filoloških. Organizacione jedinice fakulteta u kojima se odvijao nastavno-naučni rad na polju filologije bile su (pored Seminara za klasične jezike i staru istoriju): Srpski seminar, Seminar uporedne književnosti, Seminar nemačkog jezika i Seminar francuskog jezika. Do Prvog svetskog rata ovi seminari obezbeđivali su pune četvorogodišnje studije iz glavnih predmeta, a bila je predviđena i čitava mreža pomoćnih i sporednih (uglavnom su to bili savremeni strani jezici – npr. engleski, ruski, poljski).

Balkanski ratovi 1912. i 1913. ozbiljno su poremetili nastavu na Univerzitetu, a u leto 1914. ona je, na punih šest godina, potpuno prekinuta. Filozofski fakultet je ponovo počeo sa redovnim radom tek u proleće 1920. godine. Četiri godine kasnije Filozofski fakultet se ponovo deli na dva odseka: istorijsko-filološki i prirodno-matematički, ali se pri tome ne odustaje od koncepcije grupisanja predmeta u užestručne profile. Na početku 1925/26. školske godine stupila je na snagu nova uredba o Filozofskom fakultetu, u kojoj su definisane „nauke i naučne grane” koje se razvijaju i predaju na fakultetu, među kojima su ove filološke: srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima; uporedna gramatika sa sanskritom; istorija srpske književnosti s književnostima južnoslovenskim; slovenska, klasična, romanska, germanska filologija; uporedna književnost s teorijom književnosti. Uredba je predviđala, pored ranije već predavanih jezika, i nastavu iz italijanskog, rumunskog, mađarskog, turskog, arapskog i arbanaškog i njihovih književnosti.

Godine 1927. donet je definitivan raspored studijskih grupa Filozofskog fakulteta sa nastavnim planovima. Tada ih je već bilo 28, od čega 8 filoloških: narodni jezik; narodni jezik i književnost; narodna književnost; slovenska; klasična; orijentalna; romanska i germanska.

Između ratova utemeljuju se nove filološke discipline, pre svega strane filologije (orijentalistika, albanologija i italijanistika) ili se podižu na viši nivo organizacije, kao što se zbilo sa anglistikom.

Novi višegodišnji prekid nastavnih aktivnosti doneo je Drugi svetski rat 1941–1945. I pored nastojanja da se 1942. uspostavi redovna aktivnost Beogradskog univerziteta, on je, zapravo, sve vreme bio zatvoren za nastavu.

Voljom slučaja, Kapetan-Mišino zdanje, u kome je bio smešten i najveći deo filoloških seminara, tokom rata nije pretrpelo teža oštećenja. To, međutim, nije bila sudbina Nove zgrade Univerziteta – one u kojoj je danas Filološki fakultet: ona je u oktobru 1944. godine izgorela do temelja, a sa njom, pored svega ostalog, i bogata biblioteka Slovenskog seminara.

Obnovljeni Filozofski fakultet imao je 1945. godine 21 studijsku grupu, od toga 6 filoloških: Slavističku, Grupu za južnoslovenske jezike i književnosti, Romansku, Germansku Orijentalno-filološku i Grupu za klasičnu filologiju.

Posle izdvajanja Prirodno-matematičkog fakulteta 1947. godine, na Filozofskom fakultetu ostalo je 24 seminara i instituta. Od toga broja filoloških seminara je bilo 12. Od ukupno11 studijskih grupa 6 je bilo filoloških, unutar kojih se izdvajalo više specijalnosti (filoloških ukupno 13).

Posle reorganizacije iz 1948. Filozofski fakultet je, umesto dotadašnjih seminara, činilo 8 katedara, od čega 6 filoloških (za južnoslovenske jezike, južnoslovenske književnosti, istočne i zapadne slovenske jezike i književnosti, romanske jezike i književnosti, germanske jezike i književnosti, kao i Katedra za klasičnu filologiju). Uz to postojala su i tri predmeta sa posebnim statusom, među njima dva filološka – orijentalna filologija i albanski jezik i književnost.

Izmenama statuta iz 1956. godine broj katedara kao organizacionih jedinica Filozofskog fakulteta uvećan je na 16 (9 filoloških), a broj studijskih grupa na 20 (13 filoloških).

Februara 1958. doneta je odluka o podeli Filozofskog fakulteta na dva –Filozofsko-istorijski (od 1962/63. ponovo Filozofski) i Filološki. Do ove podele došlo je 1960. godine.

Studije na Filološkom fakultetu

Počev od 1960/61. školske godine Filološki fakultet je samostalna nastavna i naučna ustanova koja se neprekidno razvija i upotpunjuje u nastavno-naučnom i kadrovskom pogledu.

Neposredno po izdvajanju, Fakultet je imao 11 nastavnih grupa:
1. Srpskohrvatski jezik, 2. Jugoslovenska književnost, 3. Jugoslovenska i svetska književnost, 4. Slavistika, 5. Francuski jezik, 6. Italijanski jezik, 7. Engleski jezik, 8. Nemački jezik, 9. Opšta književnost, 10. Orijentalna filologija i 11. Albanologija.

U okviru tzv. „trostepene” visokoškolske nastave koju su podrazumevali tadašnji propisi, Filološki fakultet od školske 1961/62. uvodi treći stepen nastave na svim svojim studijskim grupama: to je početak postdiplomskih, odnosno magistarskih studija.

Prema statutu iz 1961. godine Fakultet je činilo 10 odseka (za južnoslovenske jezike i opštu lingvistiku; za jugoslovenske književnosti; za slavistiku; za romanistiku; za germanistiku; za anglistiku; za opštu književnost i teoriju književnosti; za klasičnu filologiju; za orijentalistiku; za albanologiju) i Katedra za bibliotekarstvo. Odseci kao organizacione jedinice objedinjavali su jednu ili više studijskih grupa iz svoje nastavno-naučne oblasti. Ovaj je statut predviđao ukupno 22 studijske grupe, ali neke od njih nikada nisu upisale studente. Statutarne promene iz 1961, pa i one koje se tada nisu mogle sprovesti u život, poslužile su kao dobre smernice u širenju Fakulteta (doprinele su, između ostaloga, institucionalizaciji dotad fakultativne nastave rumunskog i španskog jezika i književnosti).

Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina Filološki fakultet je pružao i veliku pomoć u osnivanju i osamostaljivanju brojnih srodnih nastavno-naučnih institucija u Srbiji i drugim republikama bivše Jugoslavije – filozofskim i filološkim fakultetima u Novom Sadu, Prištini, Sarajevu, Skoplju, Nišu.

Od 1963. godine na Fakultetu, u svojstvu pomoćne nastavno-naučne jedinice, postoji i Laboratorija za eksperimentalnu fonetiku i učenje jezika.

Godine 1974. na Odseku za orijentalistiku počinje se sa izvođenjem nastave kineskog jezika i književnosti, a dve godine kasnije, 1976, i japanskog jezika i književnosti.

U okviru Odseka za germanistiku 1979. godine započinje nastava norveškog jezika, 1986. otvara se posebna studijska grupa za skandinavske jezike i književnosti, a 2003. godine osnovana je Grupa za holandski jezik i književnost.

Školovanje visokoobrazovanih bibliotekara, započeto školske 1962/63, potom integrisano u druge nastavne grupe i smerove, nastavljeno je 1990. godine osnivanjem Grupe za bibliotekarstvo i informatiku.

Tokom devedesetih godina uvedene su tri nove studijske grupe: 1992. Grupa za opštu lingvistiku, a 1994. Grupa za mađarski jezik i književnost i Grupa za grčki jezik i književnost. U okviru Katedre za slavistiku od 2002. godine osnovana je Grupa za ukrajinski jezik i književnost.

Od 1996. godine, kao svojevrsno oživljavanje tradicija Liceja, počinje s radom Nastavno odeljenje u Kragujevcu sa studijskim grupama za srpski i engleski jezik i književnost. Decembra 1997. Nastavno odeljenje proširuje se grupama za francuski, španski i nemački jezik i književnost.

Statut Fakulteta, donet 1999. i potvrđen 2000. godine, predviđa postojanje 15 samostalnih katedara (Katedra za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima; Katedra za srpsku književnost sa južnoslovenskim književnostima; Katedra za slavistiku; Katedra za opštu književnost i teoriju književnosti; Katedra za anglistiku; Katedra za germanistiku; Katedra za romanistiku; Katedra za iberijske studije; Katedra za italijanistiku; Katedra za orijentalistiku; Katedra za bibliotekarstvo i informatiku; Katedra za opštu lingvistiku, Katedra za neohelenske studije, Katedra za hungarologiju, Katedra za albanologiju).

Važan nastavno-naučni nukleus čini Seminar za društvene nauke, koji obuhvata opšte predmete (filozofiju, psihologiju, kulturologiju), obavezne u nastavi na svim studijskim grupama.

Od donošenja Zakona o visokom obrazovanju 2005. godine, posebno 2006, zatim tokom 2008. i 2009. godine, Fakultet je prihvatio bolonjski proces i svoje programe postepeno menjao, uključujući ih u plan rada. Šireći nastavno iskustvo, akreditovao je nove studijske programe: za osnovne akademske studije prvog stepena, osnovne akademske studije drugog stepena – master i za doktorske akademske studije.

Naučni i nastavni rad Filološkog fakulteta i njegovih ustanova-prethodnica praćen je naučnim, stručnim i strukovnim organizovanjem naučnih radnika i pedagoga oko različitih inicijativa.

Naš slavni filološki časopis „Južnoslovenski filolog”, iako plod ličnog zalaganja profesora Ljubomira Stojanovića i Aleksandra Belića, pokrenut je 1913. godine na Srpskom seminaru Filozofskog fakulteta, regrutujući veliki broj saradnika upravo među članovima Seminara.

Prvo stalno filološko glasilo, institucionalno vezano za Srpski seminar, bili su „Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor”, koje je 1921. godine osnovao profesor Pavle Popović.

Od 1961. godine, zalaganjem profesora Dimitrija Vučenova, počinju da izlaze „Anali Filološkog fakulteta” i, od iste godine, serija posebnih izdanja „Monografije Filološkog fakulteta”.

Godine 1997. obnovljen je časopis za stranu filologiju „Filološki pregled”, u novoj seriji kao glasilo Filološkog fakulteta. „Biblioteka Licej” osnovana je u godini kada se navršilo 160 godina od osnivanja Liceuma Knjažvstva Serbie u Kragujevcu i od te, 1998. godine objavljeno je deset naslova za potrebe studija filologije u Nastavnom odeljenju u Kragujevcu(sada Filološko-umetnički fakultet).

U naučnim krugovima na Fakultetu uređuju se povremene i serijske publikacije kao ”Zbornik MSC-a”, „Italica Belgradensia”, „Živi jezici”, „Srpski jezik”, „Književnost i jezik”, „RN”, „Slavistika”…

Kao zasebne publikacije Filološki fakultet je dosad objavio veliki broj različitih zbornika, naučnih radova i spomenica, kao i udžbenika, priručnika, izbora tekstova, skripata i studentskih časopisa.

Izvori:

1. Školstvo Srbije 1804–1918. Dokumenti i kazivanja. Naučna knjiga, Beograd, 1980.
2. Licej 1838–1863. Zbornik dokumenata. Priredio Radoš Ljušić. Univerzitet u Beogradu – Savremena administracija, Beograd, 1988.
3. Univerzitet u Beogradu 1838–1988. Univerzitet u Beogradu – Savremena administracija, Beograd, 1988.
4. Sto godina Filozofskog fakulteta. Narodna knjiga, Beograd, 1963.
5. Univerzitet u Beogradu. Informator 1988. Univerzitet u Beogradu – Savremena administracija, Beograd, 1988.

prof. dr Zlata Bojović
prof. dr Petar Bunjak