Istorijat Katedre za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima

Može se smatrati da Katedra za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima postoji od 1844. godine, kada je Licej, najviša škola u Kneževini Srbiji (osnovana 1838. g. u Kragujevcu), podeljen na dva odseka – filozofski i pravoslavni. Na Filozofskom odseku je tada uvedena Slovenska filologija s pogledom na estetiku. Već 1845. osnovana je i Katedra za slovensku filologiju, koja je ukinuta 1849. godine, da bi 1851. na Liceju bila osnovana redovna katedra za istoriju naroda i „knjižestva” srpskog. Osnivač Katedre bio je profesor Aleksa Vukomanović (1826–1859), koji je do svoje smrti predavao oba predmeta – Istoriju svetske književnosti i „Teoriju slovesnosti”.

S obzirom na ličnosti profesora koji su predavali ove predmete, ali i s obzirom na programe tih predmeta, jasno je da je i bez posebne nominacije srpskog jezika i ostalih južnoslovenskih jezika u nazivima tih katedara, odnosno predmeta koji su se predavali na njima, upravo materija srpskog jezika, obrađivana dijahronijski i sinhronijski, bila stalno jezgro nastave filologije, posebno one s atributom slovenske.

Tako se među imenima profesora u istoriji Katedre nalazi ime Đure Daničića (1825–1882), saborca Vuka Stef. Karadžića u uvođenju novog književnog jezika u srpsku kulturu, koji umesto Istorije srpskog naroda uvodi Slovensku filologiju, i koji – pošto se 1863. Licej pretvara u Veliku školu – sastavlja program za taj predmet. Tu je i ime njegovog prvog naslednika Jovana Boškovića (1834–1892), koji prema Daničićevoj gramatici piše Izvod iz srpske gramatike, osnovni udžbenik sve do pojave prve gramatike Stojana Novakovića. Od 1871. tu su imena najistaknutijih srpskih filologa i lingvista, dakle: Stojana Novakovića (1842–1915), najboljeg Daničićevog učenika, koji je autor prve moderne gramatike (i posebno vrednog dela – Srpske sintakse, 1869), i Ljubomira Stojanovića (1860–1930), koji je, na preporuku St. Novakovića, bio i slušalac klasika slovenske filologije Miklošiča, Jagića i Leskina i kao takav uveliko unapredio nastavu predmeta koje je predavao – staroslovenskog i srpskog jezika. Među njegovim učenicima bio je i Aleksandar Belić (1876–1960), koji je svoga profesora već 1899. godine, kada je Lj. Stojanović penzionisan, nasledio kao docent slovenske filologije, a onda, sa prerastanjem Velike škole u Univerzitet (1905), sve stepene svoje profesure proveo na ovoj katedri, do penzionisanja (1954), kao njen rukovodilac.

Upravo je sa Aleksandrom Belićem, dakle već od 1899. g., univerzitetska nastava srpskog jezika istinski podignuta na evropski i svetski nivo, unapređena u rang onih filološko-lingvističkih škola kroz koje je i sam A. Belić prošao – ruske Fortunatova i Korša, nemačke Brugmana i Leskina, da bi se razvila, u domenu nauke o srpskohrvatskom jeziku, u evropski i svetski prihvaćenu „Belićevu beogradsku lingvističku školu”.

Sa Aleksandrom Belićem, zapravo, tradicionalni „Srpski seminar”, koji je od 1906. do 1919. obuhvatao srpsku i slovensku filologiju, istoriju srpskog i južnoslovenskih naroda, istoriju srpske i jugoslovenske književnosti, postaje Katedra južnoslovenskih jezika i opšte lingvistike – u duhu moderne specijalizacije filološko-lingvističkih nauka.

Kao takva institucija, s nazivima „Srpski seminar”, „Katedra za južnoslovenske jezike i opštu lingvistiku”, „Odsek za južnoslovenske jezike i opštu lingvistiku” i, sada – „Katedra za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima”, Katedra je u svojoj istoriji zabeležila razgranavanje naučnih disciplina u skladu sa modernim razvojem lingvistike u svetu, što se najjasnije može pratiti kroz ličnosti nastavnika svakog od predmeta u nastavnim planovima studijskih grupa koje okuplja oko sebe.

U početku, Aleksandar Belić je nekoliko godina sam izvodio nastavu srpskog jezika, predajući njegovu istoriju, dijalektologiju, savremeni srpski jezik svih nivoa (fonetiku, morfologiju, građenje reči, sintaksu), kao i staroslovenski jezik i komparativnu slovensku filologiju. Posle I svetskog rata nastavio je svoje kurseve, najviše sintaksu. Osim toga, zasnovao je i držao poseban kurs opšte lingvistike, stvarajući već tada temelje svoje beogradske lingvističke škole. Sa razvitkom studija svih ovih oblasti formirao je katedru razgranatih naučnih disciplina sa eminentnim nosiocima.

Tako se posle I svetskog rata, 1924, na Katedri pojavljuje kao redovni profesor Stepan Kuljbakin (1873–1941), koji predaje i naučno obrađuje staroslovenski jezik. Na Katedri je sve do početka II svetskog rata docent dr Branko Miletić (1900–1949), đak čuvene češke fonetske škole J. Hlumskog, sa predmetima: istorijska fonetika, opšta fonetika i eksperimentalna fonetika, akcentologija i dijalektologija. U tome periodu na Katedri je i Henrik Barić (1888–1957), profesor opšte i uporedne lingvistike i albanolog, koji drži kurseve praslovenskog jezika, litavskog jezika, sanskrita, balkanološke studije, jezičku paleontologiju i grupisanje indoevropskih dijalekata. Tridesetih godina na Katedru dolaze docenti i kasnije, dakako, profesori – dr Radomir Aleksić (1900–1978), istoričar jezika, koji je počeo svoja predavanja morfologijom srpskohrvatskog jezika, da bi u jednom periodu predavao i staroslovenski jezik, i dr Radosav Bošković (1907–1983), koji stvarno nasleđuje Aleksandra Belića u paleoslavistici i slovenskoj komparativistici, počinjući sa svojim kursevima o glasovima praslovenskog jezika i istoriji oblika srpskohrvatskog jezika. Jednovremeno, na skopsku katedru srpskog jezika, tada u gotovo genetskom odnosu sa beogradskom, Aleksandar Belić bira za docenta dr Mihaila Stevanovića (1903–1991), kasnije profesora i svog najbližeg saradnika na beogradskoj katedri, kojoj je bio rukovodilac od 1954. do penzionisanja 1973. g.

Posle II svetskog rata, od oslobođenja 1944. g. do današnjih dana, u sastavu Filozofskog fakulteta do 1960. godine, a od tada u sastavu Filološkog fakulteta, Katedra se razvija dosledno u duhu Belićeve lingvističke škole – tumačeći jezik kao živu materiju i interpretirajući originalno i stvaralački najvrednije lingvističke pravce kojima se kreće lingvistika u svetu uopšte.

Belić je odmah posle rata predavao istoriju jezika i sintaksu savremenog jezika, i od 1950. g. do kraja života opštu lingvistiku, a profesori Stevanović, Bošković i Aleksić ostale jezičke discipline, formirajući novu organizaciju Katedre u skladu sa zahtevima posleratnog razvitka i društva i jezičkih nauka u svetu. Tako se Belić-Boškovićeva paleoslavistička škola i škola slovenske komparativistike, u periodu od 60-ih do 90-ih godina, uz rad prof. Boškovića nastavlja u naučno-nastavnom radu tadašnjeg srednjeg i mlađeg kadra – prof. dr Svetozara Nikolića, prof. dr Radojice Jovićevića i prof. dr Milana Stakića. Dijahronijskim disciplinama danas se bave prof. dr Vanja Stanišić, prof. dr Aleksandar Milanović, prof. dr Mihailo Šćepanović, prof. dr Predrag Dilparić, prof. dr Snežana Vučković, prof. dr Viktor Savić, doc. dr Katarina Begović i doc. dr Sanja Ognjanović.

Dijalektološka istraživanja zasnovana na postavkama Belićeve škole, kao i njihovu univerzitetsku nastavu, produžava u prvim posleratnim godinama prof. dr Mihailo Stevanović kursevima dijalektologije i akcentologije, a u tome ga nasleđuje prof. dr Asim Peco, koji je izabran i za profesora istorije jezika. U jednom kraćem periodu 70-ih godina za profesora istorije jezika dolazi i dijalektolog i istoričar jezika, istaknuti predstavnik strukturalističke škole – prof. dr Pavle Ivić (1924–1999), koji je do tada bio profesor Univerziteta u Novom Sadu. U poslednjoj deceniji, do svoje prerane smrti, dijalektologiju sa akcentologijom predaje i doc. dr Petar Đukanović (1949–1997). Belićev dijahronijski pristup materiji srpskohrvatskog jezika, osim radom A. Pece, nastavlja se radom prof. dr Slavka Vukomanovića, naučno-nastavnim aktivnostima prof. dr Bože Ćorića i radom prof. dr Brankice Čigoje, koji predaju istoriju srpskog jezika, odn. njegovu istorijsku gramatiku, kao i istoriju srpskog književnog jezika.

Belićeve opštelingvističke kurseve u periodu posle 1960. godine predavala je jedno vreme, honorarno, profesor Univerziteta u Novom Sadu – dr Milka Ivić (1923–2011), jedan od naših prvih strukturalista, da bi ih kasnije preuzeo profesor Beogradskog univerziteta dr Dušan Jović (1921–1996), kao stalni nastavnik. Član Katedre, profesor predmeta Opšta lingvistika, do formiranja posebne Katedre za opštu lingvistiku bila je prof. dr Vesna Polovina.

Prirodno je što je delatnost A. Belića, a i delatnost Belićevog najbližeg saradnika u nauci prof. Mihaila Stevanovića, na savremenom srpskohrvatskom jeziku bila i razgranata, pa i najobuhvatnija. Ona je proisticala kako iz lingvističkih teorijskih pogleda ova dva naučnika, tako i iz njihove naučne zainteresovanosti za normativističku stranu jezičkih ispitivanja. Otuda se na toj tematici, već od sredine XX veka, sa prof. dr Mihailom Stevanovićem na čelu okuplja znatan deo Katedre. Uz prof. Mihaila Stevanovića, koji je autor najveće naše deskriptivno-normativne gramatike (Savremeni srpskohrvatski jezik, I, Beograd, 1964, i II, Beograd, 1969), nastale upravo na njegovim univerzitetskim predavanjima, i prve posle najpoznatije takve, Maretićeve Gramatike s kraja XIX veka – na predmetu Savremeni srpskohrvatski jezik (sada Savremeni srpski jezik) naučno su radili i svoje kurseve držali, prvo kao asistenti, a zatim kao nastavnici: prof. dr Branislav Milanović (1911–1997), prof. dr Igrutin Stevović (1909–1992), prof. dr Živojin Stanojčić, prof. dr Darinka Gortan-Premk, prof. dr Radoje Simić, prof. dr Ljubomir Popović, prof. dr Miroslav Nikolić, prof. dr Dragana Mršević-Radović i prof. dr Jelica Jokanović-Mihajlov,odn. rade u nauci i drže kurseve: prof. dr Duška Klikovac, prof. dr Rajna Dragićević, prof. dr Jelena Jovanović Simić, prof. dr Vesna Lompar, doc. dr Balša Stipčević, doc. dr Ana Batas, doc. dr Jovan Čudomirović, doc. dr Danilo Aleksić, doc. dr Nikola Radosavljević i doc. dr Vesna Nikolić. Kursevi su, prema zahtevima nastavnih planova studijskih grupa na kojima se ovaj obimni predmet sluša, specijalizovani u nastavne predmete: fonetike i fonologije, akcentologije, morfologije sa građenjem reči, leksikologije, sintakse, frazeologije, jezičke kulture i stilistike. Za mnoge studijske grupe (srpske književnosti, stranih jezika, opšte lingvistike) taj predmet se, naravno, u smanjenom obimu, predaje u tradicionalnoj celini.

Dakako, s obzirom na to da su studijske grupe uglavnom usmerene na stvaranje nastavnika maternjeg jezika u osnovnim i srednjim školama, na Katedri se predaje i metodika nastave srpskog jezika, teorijska i praktična, koju je izvodio prof. dr Milorad Dešić, koji naučno radi i u još dvema oblastima, u dijalektologiji i leksikologiji. Danas se metodikom nastave srpskog jezika na Katedri bave prof. dr Veljko Brborić, prof. dr Dragana Veljković-Stanković i doc. dr Valentina Ilić.

Katedra je tradicionalno negovala veze sa brojnim slavističkim katedrama u svetu, pa je iz svake generacije asistenata i nastavnika znatan njihov broj bio, bilo kao lektor, bilo kao gostujući profesor, predavač na nekom od stranih univerziteta, u Evropi, Severnoj Americi i Aziji.

Kao i u celom toku njenog razvoja, kada su svoju univerzitetsku karijeru kao asistenti započinjali mnogi raniji i sadašnji nastavnici ove Katedre, pa i drugih katedara u svetu, odnosno sadašnji saradnici drugih katedara i nastavnih centara Filološkog fakulteta (npr. u dijaspori – prof. dr Biljana Šljivić-Šimšić i prof. dr Olga Nedeljković, odn. na Fakultetu – prof. dr Vesna Krajišnik, prof. dr Nebojša Marinković i dr.), i sada na Katedri rade asistenti, budući nastavnici postojećih, i eventualno novih disciplina: Nenad Krcić i Olga Bogunović.

Prema tradicionalnoj strukturi, Katedra je nosilac naučnih istraživanja i nastave ostalih južnoslovenskih jezika. Odmah posle II svetskog rata prof. M. Stevanović predaje makedonski jezik, da bi taj predmet posle njega predavali prof. dr Boris Markov, kao lektor, i prof. dr Vojislav Ilić (Ilijašević), kao stalni univerzitetski nastavnik. Danas taj predmet drži prof. dr Prvoslav Radić. Prvi predavač za bugarski jezik bila je Ljiljana Mojsov, izabrana 1962. godine, nastavu su držali ugovorni lektori iz Bugarske, a bugaristika na Katedri danas ima predavače – doc. dr Ivanu Davittkov, mr Jasminu Jovanović, msr Olgu Savesku i msr Kristinu Manić.

Prvi (honorarni) nastavnik slovenačkog jezika bio je profesor Novosadskog univerziteta dr Rudolf Kolarič. Osamdesetih i devedesetih godina praktičnu nastavu slovenačkog jezika izvodili su lektori, među njima najduže Katja Zakrajšek, a teorijsku – prof. dr Ž. Stanojčić, koga je nasledila prof. dr Maja Đukanović.

Naučno-nastavni rad na ovim južnoslovenskim jezicima – bugarskom, makedonskom i slovenačkom – iako po obimu mnogo manji nego rad na srpskom jeziku, podrazumeva i teorijsku i praktičnu stranu na nivou koji ima izučavanje srpskog jezika, kao jednog od najvažnijih nacionalnih predmeta na Filološkom fakultetu.

Od uvođenja postdiplomskih (magistarskih i doktorskih) studija, nastavnici Katedre drže opšte i užestručne predmete na smeru Nauka o jeziku na nivou Fakulteta. Isto tako, od samih početaka Katedre njeni nastavnici su članovi komisija za odobrenja, ocene i odbrane doktorskih disertacija, kao i mentori kandidatima za doktore filoloških i lingvističkih nauka, i u oblasti serbokroatistike, i u oblasti slovenske komparativistike i konfrontativnih istraživanja drugih jezika u odnosu na srpski.

Poznati lingvistički časopis Južnoslovenski filolog (osn. 1913) i njegova „Biblioteka Južnoslovenskog filologa” u najdužem delu svoje istorije kao urednike i članove redakcija imaju članove ove Katedre – A. Belića, M. Stevanovića, P. Ivića, A. Pecu, Ž Stanojčića, D. Gortan-Premk i R. Dragićević; Srpski dijalektološki zbornik (osn. 1905) – navedena prva četiri člana Katedre; Naš jezik (osn. 1932) – A. Belića, B. Miletića, R. Aleksića, R. Boškovića, M. Stevanovića, B. Milanovića, A. Pecu, Ž. Stanojčića, Lj. Popovića, D. Gortan-Premk, D. Mršević-Radović i R. Dragićević. Mnogi članovi Katedre uvek su bili i aktivni saradnici tih časopisa, kao što su danas, naravno, urednici, članovi redakcija i saradnici i drugih naučno-stručnih časopisa (npr. časopisa Srpski jezik, Književnost i jezik, Svet reči i dr.), odnosno naučne periodike drugih institucija (npr. zbornika radova sa Naučnog sastanka slavista u Vukove dane, MSC, Beograd, zbornika radova sa Naučnog sastanka „Boškovićevi dani”, CANU, Podgorica i dr.).

Biblioteka Katedre (pod tradicionalnim imenom „Biblioteka Srpskog seminara”) među najbogatijim je bibliotekama svoje vrste na Balkanu. Stvorena već u doba Liceja, razvijala se zajedno sa Velikom školom i Univerzitetom. Od 1919. godine pripada Srpskom seminaru i uz matičnu Seminarsku biblioteku čine je i u celom slavističkom svetu poznata Jagićeva biblioteka, koju je Univerzitet 1919. g. kupio i 1923. u potpunosti preneo u Beograd iz Beča, kao i biblioteke-legati Lj. Stojanovića, Ž. Stefanovića, R. Boškovića, B. Nikolića, M. Stevanovića, D. Ćupića i Biblioteka Više pedagoške škole. Ukupni njen fond iznosi više od 128.000 knjiga.