Istorijat Grupe za francuski jezik, književnost, kulturu

Nastala pre 127 godina, Grupa za francuski jezik i književnost jedna je od najstarijih studijskih grupa na Univerzitetu u Beogradu, a starija je i od samog Filološkog fakulteta, koji postoji od 1960. godine, kada je tadašnji Filozofski fakultet podeljen na Filozofsko-istorijski (dve godine kasnije, ponovo Filozofski) i Filološki fakultet.

Početak izučavanja francuskog jezika

Izučavanje francuskog jezika u srpskom visokom školstvu seže, međutim, još dalje u prošlost, u vreme kada je osnovan Licej (1838), na kojem se francuski jezik predaje od 1839. godine. Prvi nastavnici francuskog jezika na Liceju bili su Aleksej Okolski, Konstantin Ranos, Đorđe Atanasijević, Ljudevit Španić, Šarl Aren i Alfons Dezire-Magru. Ipak, najveće zasluge za uvođenje studija romanistike u tadašnjoj Srbiji, pripadaju Matiji Banu (1818–1903), koji od 1850. na Liceju predaje francuski, ali paralelno s nastavom jezika uvodi i predavanja iz francuske književnosti. Godine 1851. Matija Ban predlaže „Popečiteljstvu“ da se na Liceju osnuje katedra za francuski jezik i književnost. Iako će Seminar za francuski jezik (u okviru Seminara za opštu književnost), kao institucionalni zametak buduće katedre, formalno-pravno biti osnovan tek pola veka kasnije (1896. godine) na Velikoj školi, preteči Univerziteta u Beogradu, ime Matije Bana ostaje upisano krupnim slovima u istoriji srpske frankoromanistike.   

Temelji beogradske romanistike

Vreme nastanka Seminara za francuski jezik, ali i naredne tri decenije, svojim prisustvom na Velikoj školi, a od 1905. na Beogradskom univerzitetu, obeležio je Bogdan Popović, velikan srpske kulture i prvi nastavnik koji je na Seminaru predavao francuski jezik i književnost. Kao francuski đak koji je 1892. godine diplomirao francusku književnost na Sorboni, Bogdan Popović već od postavljenja za redovnog profesora Beogradskog univerziteta 1905. godine, pored uporedne, predaje i francusku književnost, sve do do 1924. Prvih godina XX veka, za docenta na Velikoj školi postavljen je Jovan Skerlić, koji, pored predavanja iz istorije književne kritike, drži predavanja iz francuske književnosti XVII i XIX veka, kao i fonetiku francuskog jezika, ali je vrlo brzo, 1906. godine, započeo nastavničku i naučnu karijeru na Seminaru za srpsku književnost. Bogdan Popović, čija se bista nalazi u centralnom delu zbornice Katedre za romanistiku, i Jovan Skerlić, uprkos relativno kratkom vremenu koje je proveo predajući francusku književnost, mogu se smatrati utemeljivačima beogradske frankoromanistike. (Vidi više)

Razvoj književne romanistike

Prvi nastavnik koji se specijalizovao za francusku književnost bio je Uroš Petrović. Odbranivši doktorat na Sorboni, Petrović dobija docentsko mesto za francusku književnost 1908. godine, ali pored književnosti XVII veka, koju preuzima od Bogdana Popovića, kao vrstan znalac francuskog jezika predaje i jezičke predmete. Međutim, posle njegove prerane smrti (1915), Bogdan Popović ponovo preuzima nastavu francuske književnosti i drži je sve do 1924. godine, kada na Seminar dolazi Miodrag Ibrovac, francuski đak, koji je doktorsku disertaciju o pesniku Herediji odbranio u Parizu 1923. godine. Istovremeno, na Seminar dolazi i Nikola Banašević, takođe francuski đak, s tek odbranjenim doktoratom u Parizu (1923. godine) pod naslovom Jean Bastier de la Peruse (1529–1554). Oba nastavnika svrstavaju se u najznačajnije srpske romaniste XX veka, o čemu svedoči njihov naučni rad i brojna gostovanja na francuskim i drugim inostranim univerzitetima.

Zastoj za vreme Drugog svetskog rata

Tokom okupacije na Beogradskom univerzitetu nije bilo nastave, već su držani samo ispiti. Za Miodraga Ibrovca i Nikolu Banaševića ovo je vreme velikih iskušenja. Ibrovac je oteran sa univerziteta, čak je i zatvaran kao frankofil, a Banašević penzionisan. Obojica će se, po oslobođenju, vratiti na Univerzitet, tj. na Seminar, koji će 1948. godine prerasti u Katedru za romanske jezike i književnosti.

Uspon dijahronijske romanistike

Od 1948. do 1950. na Katedri je predavao Vladimir Rabotin, docent za starofrancuski jezik i književnost, prvi stručnjak za istoriju francuskog jezika na našim prostorima s doktoratom iz ove oblasti. Za jačanje nastave jezika od velikog je značaja za Katedru dolazak Vlada Draškovića (1947. godine), koji će proći kroz sva univerzitetska zvanja i ostaviti dubok trag u srpskoj romanistici, kako na nastavnom, tako i na naučnom planu. Vlado Drašković je, pored svoje doktorske disertacije (Infinitiv iza predloga de i à kao dopuna finitnom glagolu u francuskom jeziku), objavio nekoliko knjiga, rečnika i udžbenika iz francuske lingvistike, istorijske gramatike francuskog i uporedne gramatike romanskih jezika, a široj je publici veoma poznata njegova Gramatika francuskog jezika za osnovne škole, koja je doživela mnogobrojna izdanja.

Na Katedru 1949. godine dolazi Pera Polovina, koja će do odlaska u penziju proći kroz sva univerzitetska zvanja. Ona je jedina u istoriji Katedre s dvama doktoratima: jedan iz metodike nastave, odbranjen u Beogradu 1960. (Udžbenici francuskog jezika kod Srba do 1914.) i drugi iz fonetike, koji je odbranila na Univerzitetu u Strazburu 1962. (Le rythme de la phrase dans les romans et les essais de Camus). Fonetika i metodika nastave dve su oblasti kojima se prof. Polovina najviše bavila kako u svom naučnom radu, tako i u nastavi. Posebno je značajan njen doprinos proučavanju didaktike francuskog jezika, a predmet Metodika nastave francuskog jezika, koji je njenom zaslugom uveden 1973. godine, uz istoimeni univerzitetski udžbenik, omogućio je generacijama studenata francuskog jezika da se na odgovarajući pripreme za nastavnički poziv.

Procvat studija francuskog jezika i književnosti

Kada se pedesetih godina XX veka Jugoslavija otvara prema svetu, primetan je procvat obostranih francusko-srpskih kulturnih veza. Kao što se u Francuskoj budi zanimanje za srpsku kulturu, ali i za kulture drugih jugoslovenskih naroda, tako i na prostorima bivše Jugoslavije, a posebno u Srbiji, raste interesovanje za francusku književnost i kulturu, o čemu svedoče, pored ostalog, i brojni prevodi francuskih pisaca na srpski jezik. Gostovanja eminentnih francuskih naučnika, profesora i pisaca na Katedri, ali i naših profesora na francuskim univerzitetima, još jedan su dokaz vitalnosti francusko-srpskih kulturnih i naučnih veza, ali i ugleda koji Katedra i Filološki fakultet u Beogradu imaju u Francuskoj. Od Drugog svetskog rata do šezdesetih godina XX veka, na Katedri se beleži stalni rast broja upisanih studenata, koji dostiže vrhunac školske 1958/59. godine, kada je upisano 836 redovnih studenata, ali se ubrzo ovaj rastući trend zaustavlja, da bi već školske 1962/63. na studijama francuskog bilo daleko manje upisanih: 317 studenata. Trend smanjivanja broja upisanih nastaviće se i dalje, ali ne drastično, o čemu govori podatak da je u školskoj 1991/1992 upisano 307 studenata na sve četiri godine studija (od čega na prvoj 103). Poslednjih dvadesetak godina na studije francuskog jezika upisuje se u proseku oko 80 studenata.  

Novi talas u razvoju književne frankoromanistike

Na Katedru početkom pedesetih godina XX veka dolazi Mihailo Pavlović, koji će 1956. doktorirati iz književnosti na univerzitetu u Bordou. Njegova interesovanja su pored francuske književnosti XIX i XX veka okrenuta i proučavanju francusko-jugoslovenskih i francusko-srpskih književnih i kulturnih veza — oblasti iz kojih će profesor Pavlović objaviti desetak knjiga (udžbenika, monografija i antologija), kao i veliki broj prevoda. Od 1952. do 1992. godine na Katedri je radila i Margareta Arnautović. Doktorsku disertaciju pod naslovom Stendhal et son premier roman odbranila je 1978. godine na Univerzitetu u Grenoblu, a kao nastavnik, pored francuske književnosti srednjeg i XVIII veka, ostaće upamćena i po predavanjima iz stilistike francuskog jezika. Ona je 2002. pod svojim imenom osnovala fond, iz koga se zaslužnim frankoromanistima svake godine dodeljuje „Zlatna povelja frankoromanista”. Dolaskom Ivana Dimića na Katedru 1957. godine, kao i Slobodana Vitanovića tri godine kasnije, nastava književnosti dobija novi zamajac. Ivan Dimić je beogradsku romanistiku i nauku o književnosti posebno zadužio radovima o Kamiju i „Novom romanu”, kao i teorijskim radovima o razvoju modernog romana. Doktorirao je 1961. na Univerzitetu u Strazburu odbranivši disertaciju pod naslovom: La crise psychologique dans le roman du XX siecle – De Roger Martin du Gard au nouveau roman. Beogradska Katedra za romanske jezike i književnosti, koja je po izdvajanju Filološkog fakulteta iz Filozofskog preimenovana u Odsek za romanistiku 1960. godine, bila je prvo mesto gde su se o novom književnom pravcu držala predavanja još pre nego na francuskim univerzitetima, a za to je zaslužan upravo profesor Ivan Dimić. Iste godine kad i Dimić, doktorsku disertaciju pod naslovom Andre Žid i francuski klasicizam na Univerzitetu u Beogradu brani Slobodan Vitanović, koji se, kao i Dimić, pamti ne samo kao briljantan predavač, nego i kao veliki poznavalac francuske književnosti XVII veka i moderne francuske književne kritike. Među brojnim knjigama koje je objavio, od posebnog značaja za našu romanistiku su sledeće: Poetika Nikole Boaloa i francuski klasicizam (1971), Francuska civilizacija (s Gordanom Vitanović, 1994) i Epohe i pravci u francuskoj književnosti 1 (2006).

Šezdesetih godina XX veka nastava književnosti na Katedri ojačana je i dolaskom Radivoja Konstantinovića, koji je doktorirao u Strazburu 1966, a njegova disertacija Thèmes et techniques littéraires de Vercors objavljena je 1969. u Parizu pod naslovom Vercors écrivain et dessinateur. Pored svog doprinosa proučavanju francuske književnosti XVIII i XIX veka profesor Konstantinović ostaće upamćen i kao vrstan poznavalac teorije prevođenja, koju je takođe predavao i iz nje objavio značajne radove. Njegov prevodilački opus je impresivan (preko 30 prevedenih knjiga), a pored proznih pisaca, profesor Konstantinović prevodio je i francuske pesnike, posebno Prevera i Bodlera.

U radu Katedre od sedamdesetih godina XX veka značajno mesto pripada i Jeleni Novaković, koja je doktorsku disertaciju pod naslovom Priroda u delu Žilijena Graka odbranila 1980. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu, a na Katedri je predavala francusku književnost XVI, XIX i XX veka sve do odlaska u penziju 2013. godine. U domaćoj romanistici, ali i u inostranstvu poznata je, pre svega, po doprinosu proučavanju nadrealizma, kako francuskog tako i srpskog, ali i po komparativnim proučavanjima francuske i srpske književnosti, te po radovima o frankofonoj kanadskoj književnosti. Od 1973. do odlaska u penziju 2013. godine predavanja iz pregleda francuske književnosti po epohama i pravcima, kao i francuskog klasicizma držala je Ljiljana Glumac-Tomović. On je na Filološkom fakultetu u Beogradu doktorirala je 1986. godine s temom Problem recepcije francuskih pisaca XVII veka u književnoj kritici i nauci o književnosti srpskohrvatskog jezičkog područja od početaka do 1975, koja je štampana 1991. pod naslovom Francuski klasičari na srpskohrvatskom jezičkom području.

Iako je, sticajem okolnosti, na Katedri provela kratko vreme (od 1997. do odlaska u penziju 2003, u zvanju redovnog profesora), Izabela Konstantinović je ostavila neizbrisiv trag u srpskoj romanistici, ali i u francuskoj nauci o književnosti. Doktorat o Montenju i Plutarhu (Montaigne et Plutarque) odbranjen 1982. godine na Sorboni, štampan je u Ženevi 1989. godine. Godinu dana kasnije, ova monografija naći će se na listi udžbeničke literature iz književnosti XVI veka za polaganje ispita na „agregaciji” u Francuskoj. Isto tako, kraće vreme na Katedri francusku književnost je predavala i Branka Novaković (od 1994. do 1996, u zvanju docenta). Doktorirala je 1991. na Filološkom fakultetu u Beogradu s temom Poetika Anri Mišoa.

Zamah lingvističke frankoromanistike

Ni nastava jezika na Katedri ne zaostaje po kvalitetu za nastavom književnosti. Godine 1956. na Katedru dolazi Marko Papić, koji je doktorsku disertaciju pod naslovom L’expression et la place du sujet dans les Essais de Montaigne odbranio 1969. godine na Univerzitetu u Klermon-Feranu. Objavljena 1970. u Francuskoj, Papićeva disertacija smatra se značajnim doprinosom dijahronijskim proučavanjima fenomena inverzije subjekta. Marko Papić je predavao gotovo sve jezičke predmete, a posebno leksikologiju, sintaksu, semantiku i istorijsku gramatiku. Bio je veliki poznavalac srednjefrancuskog, oblasti iz koje je domaću romanističku literaturu obogatio udžbenikom Francuski jezik srednjeg veka i renesanse. Izabrani tekstovi sa filološkim komentarom, Gramatički deo, Glosar (1976). Ipak, ime Marka Papića ostaće upamćeno pre svega po Gramatici francuskog jezika (strukturalna morfosintaksa), objavljenoj 1984, koja je po originalnoj prezentaciji građe u strukturalističkom duhu i danas nezaobilazan gramatički priručnik ne samo na srednjoškolskom, nego i na univerzitetskom nivou učenja francuskog jezika kod nas.

Teorijsku nastavu iz jezika u ovom periodu drže i sledeći nastavnici: Nada Petrović, Sanja Grahek, Ksenija Jovanović i Mihailo Popović. Nada Petrović, na Katedri od 1968. do 2003, doktorirala je 1978. godine na Sorboni s temom Les conjonctions de simultanéité en français contemporain. Kao učenica čuvenog lingviste Žerara Moanjea (Gérard Moignet), ali i kao istraživač s velikim leksikografskim iskustvom koje je stekla tokom svog trogodišnjeg boravka u Nacionalnom centru za naučna istraživanja u Nansiju (1965–1968), gde je pod rukovodstvom profesora Robera Martena (Robert Martin) učestvovala u izradi poznatog francuskog rečnika Trésor de la langue française, Nada Petrović je nastavu jezika na Katedri podigla na najviši teorijski nivo, dosledno primenjujući savremene lingvističke teorije — a pre svega tzv. gijomistički pristup. Njene knjige o glagolskim vremenima u francuskom i danas su nezaobilazne reference kako za studente, tako i za istraživače.

Sanja Grahek, koja je doktorat pod naslovom Les mots déjà et encore en français moderne, odbranila 1982. na Sorboni, generacije je studenata, do 1993, uvodila u osnove francuske morfosintakse i fonetike, a njena predavanja bila su i ostala uzor mnogim njenim mlađim kolegama koje danas rade na Katedri. Od 1987. do 1991. nastavu leksikologije i istorije jezika u zvanju docenta drži Ksenija Jovanović. Doktorsku disertaciju iz starofrancuskog, pod naslovom Les versions en prose de Blancandin et L’Orgueilleuse d’Amours – édition accompagnée d’une étude philologique, de notes et d’un glossaire, odbranila je u Strazburu 1962.

Mihailo Popović  je doktorirao 1990. na Filološkom fakultetu u Beogradu, odbranivši tezu pod naslovom Reči francuskog porekla u srpskohrvatskom jeziku (semantička analiza), koja je objavljena 2005. godine pod naslovom Reči francuskog porekla u srpskom jeziku. Mihailo Popović držao je do 2015. godine predavanja iz više oblasti francuske lingvistike — kako dijahronijske, tako i sinhronijske — na svim nivoima studija. Uporedo s nastavničkim radom, dao je veliki doprinos nauci o jeziku radovima iz leksičke semantike, tvorbe reči i istorije jezika. Pored već pomenute monografije, objavio je i univerzitetske udžbenike Leksička struktura francuskog jezika (2009) i Istorija francuskog jezika (2015).

Razvoj primenjenih lingvističkih disciplina

Metodiku nastave francuskog jezika kao stranog od 2005. do 2012. godine na Katedri predaje Tatjana Šotra-Katunarić. Doktorirala je 2004. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu s temom Usmeno izražavanje na časovima francuskog jezika. Pored niza naučnih i stručnih radova, štampanih u zemlji i inostranstvu, kao i doktorske disertacije (pod naslovom Kako progovoriti na francuskom jeziku, 2006) objavila je i monografiju Didaktika nastave francuskog kao stranog jezika u izdanju Filološkog fakulteta u Beogradu 2010. godine.

Na Katedri je od 2004. do 2020. godine radila Ljiljana Đurić, koja je držala vežbe pisane medijacije sa srpskog na francuski jezik. Ona je 2015. godine odbranila doktorsku disertaciju pod naslovom Strani jezici u obrazovnoj politici Srbije tokom poslednjih šest decenija : činioci, modeli, perspektive, na osnovu koje je nastala monografija Strani jezici u obrazovnoj politici Srbije.

Briljantan prevodilački rad

Treba napomenuti da su na Katedri za romanske jezike i književnosti — odnosno Odseku za romanistiku te kasnije, a i danas, Katedri za romanistiku — traga ostavili i vrsni lektori, koji su bili i poznati prevodioci, kao što je Mila Đorđević (do 1978), Branko Jelić (do 1994), Brižit Mladenović (do 2017) i Ana A. Jovanović (do 2021), a na njoj je predavalo i nekoliko poznatih Francuza, kao što je pesnik i romanopisac Anri Bosko (Henri Bosco), koji je i dobitnik više književnih nagrada: pre nego što je postao književnik, radio je kao lektor za francuski 1919/1920, u vreme kada je Seminarom za francuski jezik rukovodio Bogdan Popović.

S pogledom u sadašnjost i budućnost…

Na Katedri je danas prisutna nova generacija nastavnika i saradnika, pred kojima su veliki izazovi i nimalo lak zadatak: zadržati visok nastavni i naučni nivo svojih prethodnika u reformisanom sistemu akademskih studija na principima bolonjskog procesa, koji se od 2006. godine primenjuju i na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu.

 (Izvor: Veran Stanojević, Francuske studije nekada i sada na Univerzitetu u Beogradu)

Više o istorijatu Katedre te svim nastavnicima i saradnicima koji su radili na njoj može se pročitati u monografiji Mihaila Pavlovića:

Pavlović Mihailo, Katedra za francuski jezik i književnost u Beogradu, Filološki fakultet, Beograd, 2008.